Regulo di analizo o deskompozo

Deskompozez lu, se ol apartenas al 1, 2, 3 e 4esma klasi, irante de lua lasta elemento al unesma : fer-voyo = voyo (ek) fero; vapor-navo = navo (movata per) vaporo; dormo-chambro = chambro (por) dormo; skribo-tablo = tablo (por) skribo; kap-kuseno = kuseno (por la) kapo; sabro-frapar = frapar (per) sabro; hers-agar = agar (per) herso; parto-prenar = prenar parto (en); tipo-skribar = skribar (per) tipo; — ciel-blua = blua (quale) la cielo; graco-plena = plena (de la) graco; lenso-forma = qua havas la formo di lenso, simio-kapa = qua havas kapo di simio (1); — en-irar = irar en, ek-irar = irar ek, preter-pasar = pasar preter, ad-portar = portar ad, ek-pulsar = pulsar ek.

La motivo dil supera regulo e di tala iro, por la deskompozo di ta 4 klasi de kompozaji esas ke, en li, la elemento determinata esas sempre la lasta, ed olua senco determinesas dal unesma elemento. En dormo-chambro, chambro determinesas da dormo; en simio-kapa, kapa determinesas da simio.

Ma por la 5 e 6esma klasi de kompozaji, sequez l'ordino di la elementi quan vu trovas lektante li. Cetere maxim ofte ta ordino korespondas ad olta quan li havas en multi de nia lingui, e pro to on komprenas li ordinare per simpla lekto. Ex. : sub-mara = qua esas sub maro, super-natura = qua esas super la naturo, inter-naciona = qua esas inter nacioni; un-dia = qua evas (od evis) un dio, cent-yara = qua evas (od evis) cent yari (2); ca-dia = di cadio, omnadia (3) = di omna dio, taspeca = di ta speco, talaspeca = di tala speco, samtempa = di sama tempo (4), granda-nombra = di granda nombro, qua prizentas granda nombro, blu-okula = qua havas blua okuli, groskapa = qua havas grosa kapo ( 5).

Praktike memorez, ke on deskompozas komencante per la fino, se la kompozajo unionas substantivo ad altro (1, 2, 3esma klasi) o prepoziciono a verbo (4esma klaso). Altrakaze on sequas l'ordino di la elementi (5. e 6esma klasi).

« Centyaro ne povas esar sinonima di yarcento; ol esas la substantivo di centyara = qua havas centyari e konseque tradukas F. centenaire (sive homo, sive altra ento, ex. querko). Se on volas indikar ne ambigue qua speco di ento, on devas simple nomar ol : centyara homo, centyara querko. Evidente (remarko generala e tre importanta) on ne povas postular, ke kompozita vorto expresez omno; e se kompozajo ne suficas por expresar la penso, on ne uzez ol. Nultempe on esas obligata uzar kompozita vorto! (Progr., VII, 496.) Ma sempre la helpolinguo devas expresar klare ed exakte la penso. Se ol ne povus lo, ol esus refuzenda e forjetenda, nam ol adportus al mondo, ne solvuro, ma vera mistifiko.

(4) « Existas nula nekonsequo inter samtempa e samtempano : du eventi esas samtempa, ne samtempana, pro ke li eventas samtempe (en la sama tempo). — On devas analizar direte la kompozita vorti per la simpla komuna raciono, e ne serchar reguli subtila e neutila, qui nur komplikus ed obskurigus kozi simpla e klara per su. » (Progreso, VII, 497.)

« On ne povas dicar, ke la derivado en Ido dependas de la speco (gramatikala) di la radiko, nam kontree, ni emendis ica defekto di Esp. : la derivado dependas nur de la senco di la radiko. Omna subtila reguli propozita por ico semblas tote neutila. Esas anke nejusta asertar, ke por komprenar vorto derivita de « radiko kompozita » on devas serchar la senco di ca « radiko » : nam ofte ca « radiko » havas nula senco. Exemple samtempano havas tote klara senco, dum ke samtemp havas nula senco : nam quo esas samtempo? Nula speco di tempo! (Progreso, VII, 497.)

(5) Blu-okula, long-hara, gros-kapa e. c. memorigas tre justa remarkigo en Progreso, VII, p. 496 : « En tala kompozaji on ne povas parolar pri elemento precipua o determinata : la du elementi esas ne subordinita, ma koordinita, ed on povus preske permutar li kelkafoye, ex. okul-blua. Lia senco esas tote klara sen irga sufixo. Vane on objecionas, ke on povas substantivigar li : bluokula, e. c. esas esence adjektiva. Duesme, mem se on substantivigas li, eventos nula bisenceso, se on sorgas egardar ica regulo di komuna raciono : Nultempe formacez kompozajo por expresar ideo qua povas esar expresata tam kurte per la simpla elementi. D^ro Talmey bone montris, ke on ne darfas dicar redvango, vice reda vango, grandurbo vice granda urbo (kulpo quan facas ofte nia Germana samideani). Do on povas sen ula detrimento dicar Red-pelo por F. Peau-Rouge, nam peau rouge dicesus reda pelo. »