Kompleta Gramatiko
detaloza
di la
linguo internaciona Ido
|
||||
| Substantivigo dil
adjektivo. (Apendico 4-ma.) |
| Unesme importas precizigar bone la justa signifiko dil vorto « adjektivo » (qualifikanta). Yen to, quon skribis pri ta punto la ciencoza filozofiisto L. COUTURAT, nia regretata pioniro. |
| « Adjektivo (plu precize : adjektival radiko) tote ne indikas la abstraktita qualeso, ma la konkreta ento qua « posedas » ta qualeso, e qua tam multe diferas de ta qualeso, kam la habitanto diferas de sua lando o la mestieristo de sua mestiero (1). La radiko blind expresas ulo blinda, e ne la blindeso; konseque blindo = ento (praktike homo) blinda, e tote ne la blindeso. Same belo, bono ne povas indikar la beleso, la boneso (quale se le sufixo es, o ec [en Esperanto], havus nula senco e nula valoro), nek felico la feliceso, nek fiero la fiereso, e. c., e. c., ma nur la enti, qui posedas ta qualesi. » (2). |
| Reale la substituco di o a a substantivigas la adjektivo, ma ol ne homigas lu. Icon agnoskis Sro COUTURAT per ica vorti : |
| « Certe, substantivigar adjektivo ne esas necese personigar ol. Belo nur signifikas « bela ento » (persono o kozo indiferente), nam la finalo -o di la substantivo aplikesas tote egale a personi ed a kozi. Ma hike aparas motivo, ne plus di logiko, ma di simpleso : se on bezonas distingar la kazo di persono e la kazo di kozo, on havas ja la sufixo -aj por la kozi : do ne esas necesa uzar altra sufixo : to esas nur praktikal konvenciono di « komuna raciono ». Remarkez bone, ke la substantivigo di adjektivo ne implikas plu l'ideo di kozo kam l'ideo di persono; belo vice belajo esus tam konvencionala kam belo vice bela viro (3). Ma l'ideo ipsa dil adjektivo maxim ofte implikas, sive ideo di persono, sive ideo di kozo : acido, dezerto, vakuo, e. c., povas (naturale) indikas nur kozi; avaro, blindo, malado, e. c. povas indikar nur personi (o vivanti). Do en omna kazi en qui povas aparar praktike nula dusenceso, on darfas substantivigar direte l'adjektivo : to esas simpligo e sparado di neutila sufixo. Nur en kazo di reala dubo on uzos -aj por distingar la kozi (4). |
| Ni remarkigas, ke « le beau, le vrai », e. c., en su, segun la koncepto di PLATON ed ARISTOTELES (qua darfas esar expresata ankore per la belajo, la verajo) nun esas plu ofte expresata dal Idisti per la pronomo lo e l'adjektivi : lo bela, lo vera, e. c. (5). |
| Altraloke Sro COUTURAT dicabis : |
| « L'ideo di persono o di kozo esas nur implicita, tacite o spontane adjuntita; kompreneble ol impedas la strikta renversebleso, t. e. devas desaparar kande on rivenas de la substantivo a la adjektivo. Ma esus same arbitriala, same kontrea a la strikta renversebleso, pozar : belo = bela kozo (belajo) kam pozar : belo = bela homo o persono. La du esas egale kontre la logiko, o plu juste, exter la logiko. Segun la strikta logiko, on devas tacar nulo, ed expresar omna elementi di l'ideo : l'ideo di persono, per la vorto homo; l'ideo di kozo, per la vorto kozo (o per la sufixo -ajo). Apene on bezonus alterar homo en -om (sufixo propozita da Sro DE JANKO), nam, danke la posibleso di eliziono, bela homo = bel' homo. Rezume, segun strikta logiko, on devus sempre uzar sufixo, sive por la personi, sive por kozi... |
| « Pro quo ni ne adoptis tala sufixo? Simple pro ke praktike ol ne esas necesa. Nam, pro ke on havas sufixo specala por indikar la kozi, nome -aj, on ne bezonas sufixo specala por indikar la personi : l'absenteso di sufixo suficas por to (ne obliviez, ke la questiono ne plus esas di strikta logiko, ma di praktikal komodeso... |
| « Mem la sufixo -aj, por la kozi, devas uzesar nur en kazo di bezono, t. e. nur kande l'adjektivo substantivigita povus esar dusenca, e signifikar persono. Nam existas tre multa vorti, precipue en ciencal e teknikala linguo, qui esas adjektivi substantivigita ed indikas kozi : astringivo, nutrivo, konduktivo (6), e. c., esas esence ed evidente nur kozi; esas do tote neutila adjuntar a li la sufixo -aj. Same en matematiki on parolas pri kompozanto, rezultanto, determinanto, varianto... (7). |
| « Nule on bezonas adjuntar -aj a tala vorti, tante plu ke li ne indikas propre kozi plu kam personi... (On darfas tre bone dicar konsequanto, nam ta vorto ne povas indikar homo, ma nur propoziciono o fakto; e. c.) (8). |
| Nun kande ni expozis la questiono tal quala nia Akademio mantenis ol, pos diskutir e studiado, ni konocigos propozo, quan facis, la unesma, ed unesme en formo di questiono, Sro DE JANKO, qua mortis dum la milito pos esir vice-sekretario dil Akademio : |
| « Pro ke la pronomi : unu, ulu, altru, nulu, omnu, irgu, omni signifikas homi, kad on darfus analoge, aplikar l'afixo -u a l'adjektivi por donar ad li senco simila? exemple la blondu — la blonda homo, la modestu — la modesta homo; e. c.? » (Progreso, I, 307.) |
| Sro COUTURAT respondis : « Ca sugesto esas interesanta e meritas studio. Nun on uzas en ca senco simple la substantivo : blondo, modesto, e. c. E co havas nula malavantajo (desavantajo), nam, kande on parolas pri kozi, on uzas la sufixo -aj, specala por ca kazi. » |
| Ni dicez quik, ke la propozo di Sro DE JANKO rezultis de fundamental eroro pri la valoro dil dezinenco -u. Il ipsa agnoskis lo pose. |
| La dezinenco -u selektesis da « Ido » (me) en la reformo-plano, tote ne por homigar un, ul, altr, omn, irg, ma unike por pronomigar li, quo esas tre diferanta. Mem me propozabis icu, istu, tote ne por homigar ic, ist (diveninta it), ma por pronomigar li, per la substituco di -u al dizinenco adjektivala (a) di ica, ista. La -u esis ed esas ankore nur pronomal dezinenco, quale -a esis ed esas ankore adjektival dezinenco. -u formacas individuala, ma ne homala pronomi. Kad onkore nun ni ne uzas omnainstante l'unu, l'altru, kom pronomi, pri enti nule homa, mem nule bestia? |
| Cetere Sro COUTURAT dicis : « Ni memorigas insiste, ke la finalo -u nule indikas la personi, ma karakterizas la pronomi (Progreso, II, 602). |
| Sualatere Sro DE JANKO skribis : « Til nun semblis a me, ke la finalo -u esis institucata por indikar personeso; sed (ma) nun aparas, ke ol indikas simple pronomo (9). |
| Semblas do, ke se on komprenabus bone la valoro pronomala di -u, on ne pensabus ad olu por homigar adjektivi, o plu juste adjektival radiki. |
| Tamen, pos dicir : « Sed (ma) en ta rolo (di pronomo) ol semblas a me tote ne utila, nam omnu vidas, kad la pronomo esas o ne sequata da nomo » (ma nultempe la pronomo sequesas da nomo, pro ke ol remplasas nomo), Sro DE JANKO mantenis e mem generaligis sua propozo pri la personigo (homigo) dil adjektivo dicante : |
| « Uzez la finalo -u por personigar omna adjektivi indiferente : 'ulu venis. Quu venis? Icu esas genio. Anke la bonu pekas. L'amantu esas blinda' » (10). |
| Pri l'unesma propozo di Sro DE JANKO (videz ica) Sro COUTURAT respondis : |
| « La finalo -u indikas personi (exakte : individui) nur en la pronomi, ne en la substantivi. Teorie, on devus adoptar ed uzar du sufixi, un por la personi, altra por kozi (11); ma praktike, un sola suficas por distingar la du kazi, e mem ol esas necesa nur en kazi di posibla dusenseso. |
| « Lasta remarko : en la pronomi la plurala formo (per -i) sempre korespondas a la singulara per -u, nam la singularo per -o indikanta nedeterminita kozo, ne povas havar pluralo (se on vizas plura kozi, ta kozi esas pro to ipsa determinita, e konseque on devas dicar : ta kozi, multa kozi, altra kozi, e. c., e ne simple, to, multo, altro...) |
| Ma, se on adoptus la propozo di Sro DE JANKO, la formo per -o indikanta determinita kozi, povus e devus havar pluralo, qua esus necese la formo per -i, segun la generala regulo : bono, boni (L. bonum, bona); ed on devus inventar altra pluralo por la formo per -u. Ma to ipsa montras, ke ta formo ne esas admisebla, e ke on devus uzar specala sufixo konservenda en pluralo; ex. : bonomo, bonomi. La rezultajo esus nur renversar la nuna regulo, t. e. uzar ula sufixo por personi, e nula sufixo por la kozi, quo esus « arbitriala » o konvencionala. On dicus bonomo, bonomi, vice nia bono, boni, e bono, boni vice nia bonaji (12). |
| « Konseque, la distingo di la personi (per -u) (13) esas utila nur en la pronomi, e ne en la substantivi nek en la adjektivi; nam la senco ipsa di substantivo indikas persono o kozo, ed adjektivo sempre referas a substantivo expresita o tacita. Cetere ta distingo eas nule logikal, sed (ma) pure praktikala : la logiko ne distingas personi o kozi, omni esas logike « objekti » od « enti ». Pro to, la finalo -o di la substivi ne signifikas plu kozo kam persono, sed (ma) simple « objekto od « ento » » (14) |
| Pri la duesma propozo di Sro DE JANKO. (Videz ica) Sro COUTURAT respondis « ... l'uzado di -u quale (kom) finalo dil adjektivi substantivigita (personigita) konstrastus krude kun la finalo -o di la propra (primitiva) substantivi, quan il intencas konservar. Videz la frazo, quan il citis quale (kom) exemplo (Progreso, II, 499), ube on trovas intermixita : malsaju, intrigantu, koketinu, kun kurtano, kompano. L'analogeso instigus nerezisteble la parolanto dicar, automate : kuranu, kompanu. |
| « La solvo maxim simpla semblas esar, tote kontree, la totala supreso di la finalo -u en determiniva pronomi. Quale Sro DE JANKO ipsa remarkas, on ne uzas ol en la demonstrativa ed questionala-relativa pronomi e til nun aparis nula detrimento. ' Qua venis? ' signifikas evidente : ' Qua persono ', e se on volus dicar ' qua kozo ', on uzus, sive ca ipsa vorti, sive ' quo '. Same pri ica, ita. se do on volas restaurar perfekta analogeso, suficas supresar la formi en -u e remplasigar oli en omna kazi per la formi en -a. La exempli sube citata montras, ke nula dusenceso esas timenda pro ke omna pronomo remplasas ula nomo, qua esas antee expresata o bone konocata, on savas sempre a qua speco de objekti ol aplikesas... « Logikale la substituco di la finalo -o a la finalo -a signifikas certe nur la substantivigo, do expresas nur l'ideo generala di objekto, sen indikar ka ta objekto esas persono o kozo (Vid. Progreso, I, 555). La belo, la bono indikas generale « to quo esas bela, bona ». La senco neutra o nedeterminita di ta expresuri korespondas perfekte a ta di la pronomi en -o : ico, ito, omno, nulo, irgo, e. c. Segun remarko da Sro DE JANKO ipsa, ta senco generala kontenas egale personi e kozi : kande on dicas : ' omno ', on komprenas anke : ' omna personi '; kande on dicas : ' Nulo venis ', on komprenas anke ' nula persono '. Ma praktike, la senco interna di la adjektivo subtantivigita suficas por indikar, kad parolesas pri homo o pri kozo : la yusto esas evidente persono e la dezerto esas kozo. Same pri la participi substantivigita : la parolanto, la arestito esas evidente homi; la konsequanto, la dicito esas kozi (plu exakte, pensi). Esus tote neutila, do pedantala, postular formala distingo di ta kazi per specala sufixi. Tamen ni havas la sufixo -ajo, qua indikas sempre kozo; en la kazi dubitebla (e nur en ta kazi) on devas uzar ol por indikar personi. E se ico ne semblas suficanta (quo eventos tre rare), on esas sempre libera adjuntar a l'adjektivo la substantivi ento, homo, viro, e. c. Li esos omnakaze plu klara e komoda kam specala sufixo, quan on inventus por ica funciono, e quan on riskus trouzar o misuzar, nam on uzus ol tre rare, se on uzus ol nur segun reala bezono. » (15). |
| Ca konsideri apogita sur tre multa exempli (16) granda-parte aprobesis da Sro DE JANKO en repliko (17) ube on lektas : |
| « ... Do por esar klara e ne fidar a la kuntexto, semblas oportuna indikar specale la nedeterminita neutro. Altraparte me agnoskas la justeso dil objecioni facita en la Respondo kontre mea tilnuna propozo, ja plurfoye repetita, ke -u signifikez persono ed -o la neutro. » Il adjuntis : |
| « Ula ecelanta konocanto di nia linguo recente remarkigis l'eventualajo permutar la -o ad -u, t. e. uzar la finalo -u (qua ne havas pluralo) por la nedeterminita neutro (qua ne bezonas pluralo). To semblas a me tre sagaca ideo e vera salvo (18) de ta desfacilaji. » |
| Konseque il propozis fine : |
| « Por substantivigo (signifikanta, segun la senco, persono o kozo) uzez la finalo -o. Exempli ek la Respondo : la blondo, la yusto (pers.) la dezerto (kozo); me adjuntas : Irgo venis... « Por la nedeterminita neutro uzez la finalo -u : La belu esas l'imajo di la bonu. Me prizas irga bonu = irgu bona... » E pos reflekti e propozo pri la pluralo dil adjektivo, il finis per : « Tale per malgranda (mikra) retusho ni advenos (arivos) a la maxim simpla e belsona formi propozita da Sro COUTURAT, sen sakrifikar en kazi di bezono la precizeso di nia linguo. » |
| Yen do quala esis la definitiva judiko e koncepto di Sro DE JANKO pri ta punto gravega, ed on ne povas negar, ke ol esis injenioza, simpla, e chanjabus minime posible. |
| Ponderinte omna opinioni e propozi, l'Akademio decidis : « On repulsas la propozo substantivigar la qualifikiva adjektivi sammaniere kam la determinivai (determinivi) (ex. : bonu indikus persono, bono indikus kozo o neutro), decido 482, unanime per 8 voci. » |
| Sro DE JANKO, quale omni, aceptis ta decido, qua fakte nur konfirmis la tillora uzado, duranta la substantivigo dil adjektivo tal quala establisabis lu la « Grammaire Complète » aprobita dal Komisitaro Konstanta di la Delegitaro. |
| Ni adjuntez ica konsideri. |
| Vice un sola kategorio de substantivi, la procedo bono, bonu establisabus du kategorii, ica per -o, ita per -u. Omna substantivi per -o nun havas sua pluralo per -i : tablo, tabli; doloro, dolori. Ma, ecepte, segun altra propozo, omna substantivi per -o venanta de adjektivo ne havus pluralo, o formacus ol per altra procedo : le, uli, kelki. Ma se le, uli, kelki ne esos uzebla? Ex. : purgivi tro frequa esas nociva, quo tre diferas de uli purgivo tro frequa, e. c. Arabi, Franci, Italiani = homi Franca, Araba, Italiana. Ma : Arabo, Franco, Italiano egalesus : irgo Araba, Franca, Italiana (kavalo, kultelo, armo exemple); nur Arabu, Francu, Italianu esus homo. Simile : parolanto, babilemo, amanto ne esus homo, ma irgo; nur parolantu, babilemu, amantu esus homo. Nun, por direte substantivigar adjektivo, o adjektivigar substantivo, ni remplasigas -a per -o, -o per -a tote simple; de katolika ni facas katoliko, o de katoliko ni facas katolika. Ma kun la sistemo -o = irgo, -u = homo, oportus esar certa antee, kad la radiko katolik esas adjektiva, o substantiva. Nam, se ol esas ajektiva, ni havos : katoliko = irgo katolika (exter homo), e katoliku = nur homo katolika. Ma, se ol esas substantiva, katoliko esos nur homo katolika (ne : irgo katolika). Ta distingi, qui ne mem havas la apogo di nia lingui, semblas vere tro superlogika por helpolinguo destinata a spiriti di ordinara forteso e ne a superlogikozi. |
| Ni darfas joyar ke nia Akademio en sua decidi sucias nur l'unesmi (19). |
|
|
| (1) E vere, F. grand ne equivalas grandeur, grandeso, nek pauvre esas identa a pauvreté, povreso. Li do ne indikas la qualeso ipsa, ma indikas, nomizas la ento karakterizata da olu : la povra o povro, la granda o grando. Nam, dicis Leibniz : « Discrimen adjectivi et substantivi in lingua rationali non est magni momenti. » Granda e grando, povra e povro fakte nomizas ento konkreta e diferas nur gramatikale. |
| (2) Progreso, I, 389. |
| (3) Do on substitucus un konvenciono ad altra, nam, per su -o indikas nur substantivo, quale -a indikas nur adjetivo. E kad ni ne devus serchar anke marko specala por la substantivi (nekontebla) di ago, di stando, quale amo, sufro, emoco, laboro, angoro, anxio, e. c. Pro quo nur la kozi, o la homi, e ne la agi e la standi havus la privilejo di marko propra e tote specala? Se on alegos la logiko, me sen hezito respondos : Por ni la logiko devas esar moyeno, ne skopo. Icon me ja dicis plurfoye. Kun superlogiko, forsan ni obtenus linguo plu logikoza. Ma me tote ne esas konvinkita, ke ol ne esus tro komplikita e neutile min simpla por la maxim multi. Or ni ne laboras por la logikozi unesme, e mem min multe por la superlogikozi, ma por omna posibla uzonti di la helpolinguo. (L. B.) |
| (4) Progreso, I, 565. |
| (5) Videz ye la « Pronomo « lo » ». — Lo esas pronomo per sua senco intima : to quo esas... |
| (6) Hike on povas remarkar, ke persono anke esas nutrivo, che la kanibali; ke persono povas esar konduktivo (ex. en elektrala cirkuito), e. c. |
| (7) Kad tala vorti esus per -o (substitucita a -a) substantivi Aristotelala, e povus kom tala uzesar da la cienco? (L. B.) — Sro COUTURAT tre remarkinda specalisto pri filozofio, skribis tre vere : « Kande Platon (ante Aristoteles) volis expresar l'ideo, l'esenco di la bela kozi (belaji), il uzis l'expresuro : la bela en su. Ma to esas nur altra nomo di la beleso (kun la cirkonstanco filozofiala, e ne linguala, ke il konceptis la beleso kom existanta « en su », exter la belaji, do exter la beleso di ca o ta belaji)... |
| (8) Progreso, I, 555-56. |
| (9) Forsan ta konstato inspiris a lu la penso ofrar pose -u kom specala karakterizivo dil prepozicioni. |
| (10) Progreso, III, 278. |
| (11) E la agi? (Videz noto 3) Se on respondos, ke la senco ipsa dil radiko indikas, ka la vorto expresas ago substantive, me replikos, ke la senco dil radiko indikas, ka la vorto expresas homo o kozo sammaniere. |
| (12) Progreso, I, 556-557. |
| (13) Me repetas, ke -u indikas tote ne direte homi, ma individui, quo esas tre diferanta. |
| (14) Progreso, I, 554. |
| (15) Progreso, III, 279-280. |
| (16) Videz Progreso, III, p. 280. |
| (17) Progreso, III, 281. |
| (18) Vera salvo en la texto (ideo salvar). |
| (19) Pro lua graveso ed importo, ni ne povus tro lumizar pri ta punto dil substantivigo dil adjektivi, o dil adjektivigo dil substantivi. Quante plu on vidos olu plenlume, tante plu on prizos la decido motivizita solide dil Akademio, pos longa studiado. On do ne astonesez, ke ni donas ankore la sequanta konsideri. Ni extraktas li ek specal artiklo da Sro COUTURAT « Pri l'adjektivo substantivigita » ek Progreso, IV, 84. |
| « On dicas a ni : Ni havas specala bonaji, e ni havas lia generala qualeso : boneso. Ma ni havas anke la generala ideo di omno, quo esas bona; to ne esas bonajo, ma l'ensemblo o ideo di omna bonaji. Or ideo ne esas identa a specala kozo; singla bonajo esas un bonajo; ma on ne povas dicar la bonajo generale. » |
| Me respondas, ke on povus aplikar la sama argumento ad omna ideo abstraktita, ex. : a la nociono homo. « Ni havas aparta homi, ed anke la qualeso : homeso. Ma ni havas anke la generala ideo di omna homi. Singla homo esas ya un homo; ma ni ne povas parolar pri la homo generale. » Tamen ni sempre parolas tale : ex. ni dicas : « la hundo esas l'amiko di la homo », sen vizar un aparta hundo nek un aparta homo, ma komprenante la hundo e la homo generale. |
| On objecionas : « Ideo ne esas identa ad aparta kozo. » Tre vera; tamen, to ne impedas, ke en omna nia lingui omna abstraktita idei indikesas per la sama vorto kam la singla individui, qui apartenas a li. To esas fakto linguistikala tre generala, e bone konocata da la logikisti, nam ta ambigueso di omna generala homi esas fonto di multa erori e sofismi : ma ni ne povas supresar ol, nam nia tasko ne esas emendar la homal spirito (*). Do ni darfas e mem devas aplikar la sama regulo o kustumo a la bonajo, la belajo, e. c. La belajo esas l'ideo generala di omna belaji, exakte same kam la homo esas l'ideo generala di omna homi. Dicar : « me amas la belajo » esas dicar : « me amas la (omna) belaji », same kam dicar : « Me odias la (omna) homi ». On ne trovos irga logikala difero inter ta du kazi. Remarkez, ke belajo, en sua maxim generala senco, kontenas la bela enti kun la bela kozi, do anke la beli (beluli) e la belini; e pro to on darfas uzar belajo mem pri belino. Kande on parolas pri la belaji di la naturo, on ne exkluzas de li la bela enti, homi od animali! Do la belajo esas la maxim generala nociono di « omno bela ». |
| « On dicos forsan, ke belajo esas kelkafoye ambigua o ne sat preciza : certe, same kam pneumatiko citata supere. Ma anke belino esas ambigua, nam ol povus, segun rigoro, aplikesar a bela kavalino same kam a bela virino (muliero). Tamen on savas sempre, a qua ta vorto aplikesas. |
| On facis objeciono preske kontrea : bonajo ne povus tradukar ex. D. das Gute an einer Sache, F. le bon de cette affaire (est que...). Pro quo ne? On uzas la sufixo -ajo, ne nur por kozo kompleta, ma anke por irga parto di kozo : me dicos exemple : donez la molajo (mola parto) di ca melono ». Pro quo lore on ne darfus dicar : « La bonajo di ca afero? » |
| La artiklo (quan ni tre konsilas rilektar) finas per tre pruvanta frazi Germana tradukita ad Ido. Yen la unesma : Die Ethik lehrt das Gute, die Wissenschaft sucht das Wahre, die Kunst pflegt das Schöne. La etiko docas la bonajo, la cienco serchas la verajo, l'arto kultivas la belajo. Nun la frazo povas e darfas anke tradukesar. La etiko docas lo bona, la cienco serchas lo vera, l'arto kultivas lo bela. |
| (*) Se on postulas, ke la bonajo esez expresata altre kam la bonaji, lore on devos postular por la homo altra nomo kam por la homi, do duopligar omna substantivi ed adjektivi. |
|
| Ica pagino
transskribesis aden formato elektronika da Martin Lavallée. Ica pagino modifikesis laste ye 3-ma februaro 1999. |