Sintaxo

125. — Sen esar fixigita rigoroze e neflexeble, l'ordino dil vorti esas submisata en Ido ad ula reguli, quin impozas logiko e klareso. Exemple :

L'adjektivo devas preirar o sequar nemediate la substantivo quan ol relatas. Ma ol sequas lu, se ol esas tre longa od akompanata da komplementi (1).

L'adverbo devas preirar o sequar nemediate la vorto quan ol relatas. Ma la adverbi ne, tre devas preirar ol sempre : me ne prenis vua libro tre diferas sence de : ne me prenis vua libro, ed anke de : me prenis ne vua libro (ma altra), e nur l'adverbo ne, preiranta nemediate la vorto quan ol relatas, indikas nedubeble ta difero. — Il tre deziras richeskar rapide diferas de : il deziras tre richeskar rapide, od anke de : il deziras richeskar tre rapide, e nur l'adverbo tre, lokizita juste, indikas nedubeble ta difero ( 2).

La participo — en la tempi kompozita dil aktiva o pasiva voco — sempre devas sequar la verbo helpanta, e separesar de olu nur da adverbo relatanta la verbo : li esas tre amata; ica soldato esis grave vundata. Ta regulo justifikesas dal fakto, ke la du vorti unionita kompozas simpla verbal formo (amesas, vundesis).

Adjektivo o participo sempre devas sequesar da sua komplementi direta o nedireta, e lu devas sequar nemediate sua substantivo : la homo estimata da omni (e ne : la homo da omni estimata). La fervoyi formacas reto kovranta la mondo (e ne : reto la mondo kovranta, e mem mine : la mondo kovranta reto.

Lasta exemplo, qua montras bone l'importo di vortordino logikala : "Il ne povas tolerar to quo esas segun lua konvinkeso absolute erora." Erora semblas relatar konvinkeso , on devas dicar : "Il ne povas tolerar to quo esas absolute erora segun lua konvinkeso."

126. — La normal ordino dil vorti en propoziciono esas ica : 1^e subjekto, 2^e verbo, 3^e komplemento direta; singla de ta termini esante akompanata (segun la reguli donata supere) da lia omna komplementi. La komplementi nedireta darfas pozesar irgaloke, ma dop la verbo prefere : me rakontis bela historio a vua infantino, o : me rakontis a vua infantino bela historio. En ica lasta frazo, bela ne povas relatar infantino, nam on dicabus takaze : a vua bela infantino, ed on devabus pozar historio avane.

Omna violaco dil normal ordino (subjekto, verbo, komplemento direta) esas nomizat inversigo, sive kande la komplemento direta preiras la verbo, sive kande la subjekto sequas lu. Exemple, se vice : la vintro venos balde, me dicas : balde venos la vintro, me inversigas la subjekto, nam ol sequas la verbo vice preirar olu.

L'inversigi povas esar impozata dal bezono saliigar termino, pozante lu avane (ico remplasas l'expresuro c'est… qui o que di la Franca), o (en la traduki) dal deziro sequar l'ordino dil texto originala. Se la frazo kontenas, quale supere, nur subjekto e verbo, l'inversigo dil unesma ne povas genitar ula miskompreno. Ma, se la frazo kontenas subjekto e komplemento direta od atributo, naskas miskompreno, en ula kazi, kande on inversigas lia normal ordino. Lore, por evitar ta grava desavantajo, on distingas la komplemento direta o la atributo per la final litero n (3).

Quon vu dicas? Quan vu vidas? Quin vu prenas? (La uzo di quon, quan, quin esas la maxim ofta kazo dil n inversigala). — Quanta homin la alkoholismo foligas! — Quanta servistin el havas? — Nekredebla historion tu rakontas ad ni (4). — Idon me ja dicis a vu plurfoye (5). — Tun, ne ilun me bezonas. — La maxim bonan me prenis (6).

127. — Kompreneble la n inversigala esas necesa nur kande la komplemento direta preiras la subjekto. Ma, mem se ol preiras la verbo, nula n devas uzesar, kande la subjekto konservas l'unesma plaso. Ex. : tua fratulo me odias = tua fratulo odias me. Ico precipue aplikesas al pronomi : el vu amas, il me vidis = el amas vu, il vidis me.

Konseque on povas donar ica regulo : ek du pronomi (sen final n) qui trovesas en la sama propoziciono, l'unesma esas la subjekto e la duesma esas la komplemento direta (7). Ma on dicos : elun me amas, men el vidis, pro ke la subjekto ne esas l'unesma, ma la duesma (8).

On uzas anke n, se substantivo o pronomo riskus irgagrade, sen olu, konfundesar a subjekto : me amas vu quale mea fratulon (me amas ), certe diferanta de : me amas vu quale mea fratulo (amas vu). Remarkez, ke se on kompletigas la frazo, "fratulon" preiras la subjekto me, en l'unesma exemplo, qua fakte prizentas inversigo e qua, sen n, riskus komprenesar en la senco dil duesma frazo (9).

En ica frazo : longa e desfacila esis ta konquesto, la senco esas tre klara, quankam ne nur l'atributo (longa, desfacila), ma mem la subjekto (konquesto) esas inversigita : on povas nule konfundar l'atributi a "konquesto".

Ma en : 1^e Quo esos o divenos tala autoritato? 2^e Quo divenas aquo per varmigo? 3^e Quo divenis urbo Roma? 4^e Quo esas la verajo (o : la vera)? (10) Kad la senco ne povas aparar duopla?

L'unesma frazo dicas France : qu'est-ce qui sera ou deviendra une telle autorité? ed anke : que sera ou deviendra une telle autorité? — La duesma povas recevar du respondi : vaporo, glacio. — La triesma havas kom respondo posibla : azilo di raptisti o la chefurbo di rejio Italia (11). — La quaresma signifikas France : qu'est-ce que la vérité o : qu'est-ce qui est la vérité?

Se ni adjuntos a quo di ta quar frazi la n inversigala, kun olu la unesma frazo signifikos France nur : que sera ou deviendra…, e sen olu (quo) : qu'est-ce qui sera ou deviendra une telle autorité?

Kun la n (quon) la quaresma frazo signifikos France nur : qu'est-ce que la vérité, e sen olu (quo) : qu'est-ce qui est la vérité?

On remarkez, ke : quo esos o divenos tala autoritato? e quon esos o divenos tala autoritato? esas fakte samtipa kam : quo donos tala autoritato? e : quon donos, e. c.

Advere la "Grammaire Complète" sancionita olim dal konstanta komisitaro, a qua yure sucedis l'Akademio Idista, tacas pri ca punto dil atributo. Ma tre semblas, ke esas preferinda uzar la n inversigala kam lasar en multa kazi existar ambigueso kun miskompreni posibla (12).

Esus kulpo uzar la n por indikar (quale en Esperanto) la komplemento direta, se ol ne preiras la subjekto, o por indikar la dati, la disto, la preco, e. c., o por la translaco aden loko (13). La n inversigala devas ne uzesar exter la limiti fixigita supere. Tale ol restas, ne kaptilo e kompliko neutila en 8 foyi ek 10 adminime dil uzado Esperantala, ma nur moyeno impedar, mem preventar miskompreno, o sequar en traduko — se to utilesas — la ordino dil texto originala.

La rolo di la n inversigala esas nur avertar pri ul inversigo e quik impedar miskompreno, dicante : ica vorto, modifikita per n, ne esas subjekto, ma komplemento direta od atributo.

129. — Pronomo relativa-questionala sempre devas komencar la relativa propoziciono qua dependas de olu, ed ol darfas preiresar nur da prepoziciono o da irge, irgu : la persono di qua vu vidas la domeno; me questionas, di qua esas ta gardeno; ad irge qua povro il almonas; pri irge quo vu parolas, vu sempre interesas; ad irgu qua venos, vu dicos ke me esas absenta. Konseque, kande relativa pronomo esas komplemento direta, existas necese inversigo, e ta pronomo devas recevar la n inversigala : la soldato, quan vu vidas; la soldati quin vu vidis.

130. — La -n posibligas granda flexebleso e granda libereso; ma on devas ne trouzar l'inversigi (quale ni ja dicis) tante plu, ke mem la n inversigala ne posibligas evitar sempre omna ambigueso. Ex.: me vidis ilun ocidantan viron o me vidis ilun ocidar viron ne esas plu klara kam : me vidis il(u) ocidanta (o ocidar) viro; la fervoyi formacas reton kovrantan la mondon ne esas plu klara kam… reto kovranta la mondo; en la du kazi, nur l'ordino di la vorti povas distingar la subjekto de la komplemento. Same nur l'ordino (kun la komuna raciono) distingas li en frazi simila ad ici : me igas imprimisto(n) imprimar libro(n).

La -n esas anke neutila en kazi analoga al sequanti : me judikis bona la vino, o me judikis kom bona la vino, ideo tre diferanta de : me trovis la vino bona — (pos serchir) me trovis la vino bona, o : la bona vino.

Quala vu judikas (esar) ta repasto (14). Me judikas lu kom ecelanta. La mediko judikis mea juniora fratulo kom tre danjeroze malada (15).

Anke nula -n en : Me nomizis Adolfus mea filiulo, o : me nomizis me filiulo Adolfus (me donis ad ilu la nomo Adolfus), quo tre diferas de : me nomis mea filiulo Adolfus (me pronuncis ilua nomo, qua esas Adolfus) e de : me vokis mea filiulo Adolfus.

Nula -n esus utila o justifikebla en tala frazi, nek en ica : me facas (fabrikas) vitro neruptebla, qua diferas tote de : me igas neruptebla la vitro.

Mem pos kom n ne esas uzenda : Me selektis ilu kom prezidero (por ke il esez prezidero), qua diferas de : me, kom prezidero, selektis ilu, o : kom prezidero me selektis ilu (16).

(2) Kam sempre devas esar inter la du parti o termini dil komparo, en qua ol uzesas. Konseque ol ne darfas preirar l'unesma. Do ne dicez, exemple : to nocas kam l'editero tam l'aboninti, ube kam ne trovesas inter la du termini : editoro, aboninti, ma preiras l'unesma. Dicez : to nocas tam l'editero kam l'aboninti, quale vu dicus : to nocas plu l'editoro kam l'aboninti o : to nocas min l'editero kam l'aboninti.

(3) Uli nomizas ta n « akuzativo », ma la vorto ne esas vere justa; nam Ido ne deklinas e konseque ne havas plu multe kam la Franca o l'Italiana, exemple, nominativo, akuzativo e. c., quale la Latina, la Germana ed altra lingui.

(6) Bonan, komplemento direta, preiras la subjekto me. Konseque ol recevas la n inversigala. Ma on dicus tre bone : Me prenis la maxim bona.

(7) To esas la konsequo naturala di ca principo : en la normal ordino, l'unesma substantivo o pronomo di frazo sempre esas la subjekto.

(8) Kompreneble n ne soldesas ad il, el, ol (abreviuri), ma al formi kompleta dil pronomi : ilu, elu, olu. Pro ke su nultempe esas subjekto, ol nultempe darfas recevar la n inversigala : su regardar = certe regardar su.

(9) La posibla kazi di tala konfundo esas rara; ma pro ke la n inversigala remedias li, ol esas uzenda sen hezito, kande li eventas.

(12) En Progreso, VII, p. 103, en Remarko da S^ro Couturat : « L'ordino ne suficas por evitar la dusenceso. Yen exemplo : « Quon divenus l'uneso di la L. I. qua esas la kondiciono di lua progreso e di lua suceso? » Esas neposibla, en tala frazo, transportar divenus til la fino, pos omna komplementi e relativa propozicioni, qui povus esar mem plu multa e plu longa. Do l'akuzativo esas utila kun divenar, malgre omna teoriala objecioni. Cetere kad l'atributo di divenar ne indikas anke la objekto, la skopo? Ol darfas do indikesar per l'akuzativo same kam ordinara komplemento. »

Ed en VII, p. 351, on trovas sub la plumo di Paul di Janko : « Semblas a me tote indiferenta kad on nomizas kom akuzativo o kom formo di atributo la formo F. que, qua korespondas en Ido a la formo : quon.

L'utileso di omna du restas la sama. Pluse me remarkigas, ke la sama rezoni kam pri divenar, valoras anke por la verbo esar, konseque ke on devos anke uzar ta formo kun ica, malgre ke to semblos a multi kom mem plu stranja kam l'akuzativo kun divenar. Fakte se me devas dicar : Quon divenas aquo per varmigo? me devos anke dicar : Quon esos pos varmigo la nuna aquo? Respondo : Ol esos vaporo. La sama formo uzesas anke en F. : Que sera l'eau après avoir été chauffée? e qua shokesas da la vorto « akuzativo » povas parolar anke en Ido pri formo di atributo, nam ne la nomizo importas ma l'expreso klara e preciza. »

(14) Questionante pri la qualeso o stando di ulu od ulo, on devas uzar quala (ne : quale). Quala vu judikas lu (esar)? Me judikas lu kom benigna ma karaktere febla. Se on uzus quale (vu judikas) la senco esus : kad vu judikas? bone o male, yuste o neyuste, e. c.

(16) Multi de la lasta exempli vizas aparte Esperantisti qui divenos Idisti, imitante la nombro ja tre granda dil Espisti konvertita a Ido.