Kompleta Gramatiko detaloza
di la
linguo internaciona Ido

Kontenajo Antea Sequanta Indexo
 
Tempi e modi.
131. — Pri la tempi e modi esas nur un regulo generala di selekto : on uzas en prepoziciono subordinita (nedireta diskurso) la sama tempo e modo quan on uzus en chefa propoziciono (diskurso direta). Ex. : il dicis ke il skribas (1) (il dicis : me skribas); il dicis ke il skribis hiere a vua matro (il dicis : me skribis, e. c.); il dicis ke il ja esis skribinta o : skribabis dufoye ante recevar respondo (il dicis : me ja esis skribinta o skribabis, e. c.; dicez ad ilu ke il venez (dicez ad ilu : venez); me pensis ke il esas hike (2) (il esas hike, me pensis); me pensis ke il esos hike (3) (il esos hike, me pensis); me esperas, ke il venos (il venos, me esperas); me timas, ke il venos (4) (il venos, me lo timas); me timas, ke il ne venos (5) (il ne venos, me lo timas); me dubas, kad il venos (6) (kad il venos, me dubas pri lo); me kredis ke il venos (7) (il venos, me kredis lo); me kredas ke il venus, se il ne impedesus (hike la ideo esas vere kondicionala, e ne futura); il dicis, ke se il savabus (o : esus savinta), il venabus (o : esus veninta) plu frue (se me savabus, il dicis, me venabus plu frue); konvenas (decas), ke vu facez ito (facez ito, lo konvenas).
Ta regulo suficas por determinar la kazi en qui on devas uzar l'imperativo o la kondicionalo en la propozicioni subordinita.
Partikulare, l'imperativo (o plu juste volitivo) indikas sempre intenco o deziro, e la kondicionalo sempre supozas kondiciono explicita od implicita (ula se…). La linguo ne havas subjuntivo (8).
132. — On povas determinar l'intima naturo dil volitivo (-ez) dicante, ke ol esas la modo di la skopo vizata : por ke ni vinkez ta desfacilaji, por ke ni sucesez komplete, esas necesa, ke ni perseverez malgre omno ed omni.
Pri la kondicionalo bone memorez, ke ol sempre supozas kondiciono explicita od implicita. En ta modo la fakti ne prizentesas kom certa (quale en l'indikativo), ma kom plu o min dubebla, eventuala, dependanta de kondiciono quan indikas ofte (ma ne sempre) la konjunciono se. Ex. : li esus kontenta, se vu konsentus. Forsan ni povus sucesar (se...) Me tre volus aceptar ilu (se me ne esus impedata) ma me esas tro malada cadie. En ta kazo, me quik forirus. Me jurus, ke lu venabus sen ta obstaklo. Sen via helpo, ne perisabus infalible. Kad esus posibla, ke vua gepatri ne sokursus vu. Esus plu afabla, se vu skribus ipsa, ke vu aceptas lia invito.
Remarkez, en la lasta exemplo, ke se tradukas la Franca konjunciono que di : il serait plus aimable que vous écriviez vous-même, e. c., de quo rezultas ke la kondicionalo esas substitucata en Ido al subjuntivo di la Franca. Vu facus kulpo, se vu tradukus o : esus plu afable ke vu skribas, o : esus plu afabla ke vu skribus o skribez. Memorez bone ta exemplo ed imitez lu omnafoye, kande que ke povos chanjesar a se.
Tale ordinante la vorti dil exemplo : se vu skribus ipsa, ke vu aceptas lia invito, esus plu afabla, vu komprenos bone, ke nur la kondicionalo esas hike logikala e justa.
133. — Quale ni dicis ye la fino di § 131, Ido ne havas subjuntivo, mode reale ne necesa, e quan logike remplasas en Ido l'indikativo, la volitivo o la kondicionalo, segun la kazi (9).
Nun esas remarkenda fakto tre simpliganta en Ido : la konjuncioni havas nul influo pri la modo uzenda. La selekto determinesas nur dal ideo (10). Ni do dicos kun l'indikativo : Quankam il esas malada, il volas laborar ankore. Pro quo ni imitus ula lingui, ne uzante l'indikativo kun « quankam »? La fakto esas tote certa : il esas malada. Per quo la konjunciono yurizas uzar altra modo por fakto certa e prizentata tre afirme? Nur l'indikativo devas uzesar en tala kazi; la konjunciono ne darfas impozar altra modo.
Same, pro quo la formo questionala o negala dil frazo dispensus ni uzar l'indikativo (prezenta, pasinta, futura) se la fakto prizentesas kom certa? L'exemplo di la Franca o di altra linguo ne valoras hike. Ni do dicos : kad vu kredas ke pluvas (nun) o : pluvos (morge)? kun l'indikativo, same kam ni dicas : pluvas, pluvis, pluvos. Per quo kad, questionilo, yurizus ni chanjar la modo? Fine, ni ankore uzos l'indikativo por dicar : me ne kredas ke pluvas o pluvis o pluvos. Nam per quo la formo negala « me ne kredas » obligus ne plus dicar pluvas, pluvis, pluvos? Kad ni ne dicus : « mea opiniono ne esas ke pluvas, pluvis o pluvos ».
Konkluze : sive la frazo esos afirma, nega o questiona, sive trovesos, o ne, avan la verbo la konjunciono quankam, od altra postulanta, en irga linguo, altra modo kam l'indikativo, Ido sequos la logiko ed uzos konstante l'indikativo, se la fakto o l'ideo prizentesos kom certa.
134. — Analoge Ido ne imitas la lingui qui uzas altra modo kam la kondicionalo pro la konjunciono se (11). Ido sempre uzos la kondicionalo : li esus kontenta, se vu konsentus; li esabus kontenta, se vu konsentabus. Ma, kompreneble, se irga linguo, la Franca exemple, kontrelogike uzas la kondicionalo vice l'indikativo futura, Ido uzas l'indikativo. Ex. : Il espérait qu'il trouverait, il esperis, ke il trovos (me trovos, il dicis a su espere). Elle nous a écrit qu'elle serait ici demain, el skribis a ni ke el esos hike, morge (morge me esos hike, el skribis a ni).
135. – Same kam Ido abandonas nek l'indikativo, nek la kondicionalo por imitar uzi kontrelogika di ula lingui, tale ol restas sempre fidela a sua volitivo, kande la fakto o stando dependas de volo, deziro, impero, interdikto, prego, demando, postulo, bezono, neceso, konveno, deco, merito.
Exempli : Me volas, ke vu skribez ad elu. Me totkordie deziras, ke vi sucesez. Il imperis, ke me restez ed interdiktis, ke mea fratino venez che ilu. Me pregas, suplikas, ke vu helpez mea filiulo. Ni bezonas ed esas necesa, ke plu multa homi partoprenez l'entraprezo. Vere il meritas, ke on rekompensez lu. Konvenas, ke ni vizitez li. Decas, ke la filii respektez ed obediez sua gepatri. Ni rekomendos a li, ke li tacez ico. Fine il permisis, ke ni departez. Pro quo vu konsentas, ke el traktez vu tale. Il venez e rakontez a me omno, quo eventis.
L'expresuro por ke sempre postulas la volitivo pro ke, kande on uzas ta expresuro konjunciona, la fakto o stando dependas tre reale de la neceseso, bezono, konveno o volo : Por ke vu povez pagar ta debajo, oportas ke vu kunprenez sat grosa sumo de pekunio. Por ke il elektesez, vu mustas luktar kun extrema energio. Por ke ni rekompensez vi, pueri, konvenas ke vi meritas lo. Me volas agar omno posibla, por ke vu esez kontenta pri me. Respondez ante morge, por ke me savez precize to, quon me devas dicar ad ilu.
Remarkez, ke la propoziciono dependanta de volitivo postulas ta modo por sua propra verbo, pro ke ica fakte dependas de impero, prego, deziro, volo : Imperez, ke il venez. Dicez ad elu, ke el quik departez. Atencez, ke vu ne falez. Ni ne tolerez, ke il tale rezistez a ni. Ni sorgez, ke il povez domajar nulo.
Rezume on darfas dicar : la volitivo (modo dil skopo vizata o persequata), havas kom propra domeno to omna, quo ne apartenas al du altra modi personala : l'indikativo e la kondicionalo.
Evitez uzi tal quala ici : la questiono esas qua formon ni selektez o : qua linguo selektesez; — qui, se li efikez, prizentesez da profesional aktori.
L'unesma semblas, pos sercho, signifikar : la questiono esas nur qua formon ni selektos o : qua formon ni devas selektar, do : du senci posibla e diferanta, quo esas tote kontrea al principo dil unasenceso.
La duesma : « qua linguo selektesez » semblas, anke pos sercho, signifikar : qua linguo selektesos o esas selektenda, o : qua linguo devas esar selektata. Do itere ni esas koram plura senci posibla e diferanta, quon interdiktas la principo dil unasenceso.
La triesma : qui, se li efikez, e. c., esas komplete nebuloza e, mem pos longa sercho, on esas nule certa pri lua signifiko, qua forsan esas ica : qui, por efikar, devas prizentesar da aktori profesione.
La fakto, ke ta frazi (kredeble inspirita da irga nacional idiotismo) ne esas klara e violacas la principo dil unasenceso suficas por pruvar, ke la volitivo esas en li misuzita e ne justifikebla (12).
136. — Lernante la formi dil Ido-konjugo, ni konstatis, ke che olu existas la tri tempi prezenta, pasinta, futura, ne nur en l'indikativo : -as, -is, -os, ma en l'infinitivo : -ar, -ir, -or ed en la participi aktiva : -ant, -int, -ont, o pasiva : -at, -it, -ot. On darfas, alegante la facileso necesa, blamar ta logikal richeso, se ol postulus granda esforco de la lernanti. Ma vere, kad esas desfacilajo merkar e memorar, ke a simbolizas la prezento, i la pasinto, o la futuro en l'infinitivo e la participi, totsame kam en -as, -is, -os dil indikativo? Se on judikas ta simetra sistemo sen preopinioni, on agnoskas, ke ol esas tante simpla e facila, ke merkar e memorar olu esas ne esforco ma ludo. Altraparte on konfesos, ke lasar sen uzo ta richeso tempala pro ca motivo, ke altra lingui esas tarelate min richa, o mem tote mizeroza, to esus nesaja nek exkuzebla. La helpolinguo ya ne kondamnesas karear ta od altra formo pro ke li ne havas lu.
Pro quo, exemple, Ido devus sisteme uzar nur la perifrazo : me pensas ke me pruvis, o : me pensas esar pruvinta, kande ta linguo povas epresar la ideo plu lejere, plu kurte e totsame klare per : me pensas pruvir?
Pro quo ni uzus sisteme nur ta longajo : me pensas ke me pruvos o : ke me esas pruvonta, kande ni darfas dicar : me pensas pruvor?
On evitas la perifrazo pro dicar : me pensas pruvar. Ma on mustus uzar olu por pruvir e pruvor? Qua saja homo povus aprobar ico?
Vice la komoda e kurta « departonte » ye kin kloki, me… ni mustas dicar : « pro ke me departos » ye kin kloki, me… o : departante… quale se la ago ne esus futura, ma prezenta! La motivo di ca stupidajo? — Ta od altra linguo, e mem multa lingui ne havas participo futura. Solida motivo, ne vere?
E pro quo ni dicus « la futura uzanti » di la linguo, vice : la uzonti di la linguo? O forsan : ti qui uzos? Ma « la futura uzanti » esas pura absurdajo; nam, se li esas uzanti, li ne esas futura, e se li esas futura, li ne esas uzanti.
E quale tradukar perifraze en maniero tolerebla : esas plu bona l'existar kam l'existir o l'existor?
Qua homo serioza ne vidas, ke la supera perifrazi naskas en nia lingui de povreso, de mizero tote ne dezirinda od imitinda en Ido?
Ni do uzez la tri tempi (a, i, o) dil modi Idala, kande l'okaziono postulas o konsilas lo, sen questionar ni, ka ni sustenesas da lingui naturala : Ido ya ne havas kom programo imitar nia lingui, ma suplear li.
137. — Kande participo esas komplemento cirkonstancala, ol darfas recevar o l'adjektival formo, o la formo adverbala, segun ke ol esas plu juste epiteto, od indikas plu reale la maniero (marchante = dum mea, tua, vua, e. c., marcho). Ma ol darfas recevar la formo adverbala, nur se ol relatas la subjekto di la propoziciono : il venis ne invitita, o : ne invitite; il venis ne expektita, o : ne expektite; vidanta o vidante sua amiko, il haltis; lektinta o lektinte la libro, il dormeskis. En ta exempli on darfas uzar la formo adjektivala tam juste kam l'adverbala, pro ke la koncernato « il » esas subjekto.
Ma en : la viro vidis cigno natanta sur la lago; nur la formo adjektivala devas uzesar, pro ke la koncernato (cigno) ne esas subjekto. Se, en ica exemplo, ni dicus : natante (sur la lago), la senco esus tote altra, nam lore la frazo equivalus : la viro vidis cigno, dum ke il (la viro) natis sur la lago. Por ica lasta senco esus plu bona dicar : natanta o natante sur la lago, la viro vidis cigno.
Se on volas indikar nedubeble la relato dil fakto cirkonstancala kun la fakto precipua, on devus uzar konvenanta prepoziciono; komparez : il arivis ne avertinte me a : il arivis sen avertir me.
On darfas uzar la aranjo nomizata absoluta participo, to esas propoziciono incidenta, di qua la verbo esas participo (adverba) e di qua la subjekto ne esas parto di la chefa propoziciono. Ex. : la enemiki fuginte, ni transiris la ponto. Ma on devas ne tro uzar ta frazoformo, quankam ol esas utila e mem necesa en ula kazi, nome en la stilo matematikala e judiciala : donite un rekto ed un punto; audite la testi.
138. — La participi substantiva ne darfas recevar direta komplemento. Exemple, ica frazo : « la atakanti la religio… » ne esas bona logike e gramatikale. Nam, se la participo adjektiva (atakanta) e la participo adverba (atakante) restas duime verba e, pro to, darfas recevar direta komplemento, la participo substantiva (atakanto) perdas reale sua karaktero e valoro verbala; ol divenas vera substantivo e kom tala ne darfas havar direta komplemento, ma nur komplemento nedireta per prepoziciono, quale omna substantivi. Konseque on devas dicar : « La atakanti di la religio », same kam on dicus : « La defensanti di la religio » e : « la predikanti (o predikeri) di la religio », « la protektanti (o protekteri) dil febli ». Diveninte substantivo, la participo ne plus sequas la regulo dil verbi, ma la regulo dil substantivi.
Se on admisus la sintaxo : la atakanti la religio, on devus aceptar ol, pro analogeso, por omna substantivi derivita de verbo : on darfus do dicar « la atakemi la religio »; « la laboristi la ligno », « la fumeri sigari », « la drinkeri liquori », e. c. On vidas, ke tala sintaxo (Slavatra) esus adminime stranjera, e (precipue) ne klara, pro ke ol apud-pozos la vorti sen indikar lia relato. Or logike la relato inter substantivo e lua komplemento devas esar expresata da prepoziciono, e « la atakanto la religio » o « la amanto Deo » ne esas plu permisata kam « la atako la religio » o « la amo Deo », vice « la atako di la religio » o « la amo di Deo », o « la amo a Deo » (13).
139. — Preferez, kande to esas posibla, la formo aktiva al formo pasiva, kom plu kurta, plu vivanta e plu konforma al nuna marcho di nia lingui. Dicez do : « On (o : ni) sequis la voyo, acensis la kolino, vizitis la kastelo, ed admiris la bela panoramo, quan on vidas del somito » (14), prefere kam per la formo pasiva : « La voyo sequesis, la kolino acensesis, la kastelo vizitesis, e la panoramo admiresis, qua videsas del somito. »
140. — Pri la sintezala formi atencez ico : se li esas plu kurta e konciza, li riskas divenar kelkafoye obskura. Exemple : « por bone praktikeblesar » certe prizentas a multi kelka obskureso. L'ideo esas nekontesteble plu klara en : « por esar bone praktikebla ». Evitez generale soldar la verbo esar a vorti ja derivita o kompozita. Se on abreviis amatesar en amesar, to ne esas por admisar tal formi kam ameblesar o amindesar. Same esas preferinda dicar : divenar amoza, divenar mizeroza, kam amozeskar, mizerozeskar.

(1) France : il disait qu'il écrivait.
(2) France : je pensais qu'il était ici.
(3) France : je pensais qu'il serait ici.
(4) France : je crains qu'il ne vienne.
(5) France : je crains qu'il ne vienne pas.
(6) France : je doute qu'il vienne.
(7) France : je croyais qu'il viendrait.
(8) La du lasta alinei esas absolute la vortopa tradukuro di « Grammaire Complète », p. 47, § 105.
(9) Ni dicas, ke en Ido la modi indikativa, volitiva o kondicionala remplasas logike la subjuntivo di altra lingui, pro la motivi sequanta :
Se la fakto o ideo prizentesas kom certa, l'indikativo devas uzesar, pro ke lu esas atribuita a la certeso; se la fakto, ideo prizentesas kom kondicionala, kom dependanta de eventualajo, de supozo ne prizentata kom certa (komparez : se il venus a se il venos), la kondicionalo devas uzesar, pro ke lu esas atribuita al eventualaji, al idei kondicionala.
Se la fakto o ideo prizentesas kom implikanta volo, deziro, skopo vizata, la volitivo esas uzenda, pro ke lu esas atribuita al indiko dil kozi vizata, imperata, irgamaniere volata.
Ma qua fakto o ideo ne apartenas (en la modi personala) al tri supera domeni? Pro quo do ni havus quaresma modo personala (subjuntivo), logike e bone expresata dal tri enuncita, quin Ido posedas? Quale ni povus logike e praktikale konstitucar lua propra domeno? Kande on vidas quante nia lingui intermixas sua indikativo e sua subjuntivo, quante li deskonkordas pri ta punto, quante la sama linguo posedas subtilaji, kontredici e mem stultaji, por distingar od intrikar la du domeni, on benedikas Ido ne mem probir havar subjuntivo apud la tri altra modi personala.
(10) Hike valoras anke la principo fekunda, quan me donis del komenco di Ido : ne tradukez segun la vorti, ma segun l'idei (expresenda). Ol liberigas de mil heziti ed erori sugestata da nia lingui qui inspiras ico a Petrus, ma ito a Paulus, e triesma kozo a Stefanus, segun sua kustumi.
(11) Exemple : si j'étais F., se io fossi I. = se me esus.
(12) Justifikar tal exempli per alegar plu o min multa vorti tacita, to esas pruvar ne direte lo jus dicita. Kad on bezonas alegar frazo-parto tacita por justifikar la uzo di la cetera modi? E kad esas certa, ke la lektanto od audanto divinos ta vorti tacita, e konseque trovos la justa senco inter pluri posibla? Ka ne esas plu sekura agar pri la volitivo quale pri l'indikativo e la kondicionalo : ne lasar ulo divinenda?
(13) Segun Progreso, VII, p. 159.
(14) « Exercaro », lasta frazo dil exerco XXVI.
 
Kontenajo Antea Sequanta Indexo
Ica pagino modifikesis laste ye 1-ma februaro 1999.