Kompleta Gramatiko
detaloza
di la
linguo internaciona Ido
|
||||
| Sufixi. (ik-yun) |
| -ik-. — Internaciona, ta sufixo adoptesis per la decido 566 kun ica senco : malada per : kolerika, koleriko; ftiziika, ftiziiko; leprika, lepriko; skrofulika, skrofuliko; hidropsika, hidropsiko; pestika, pestiko; alkoholika, alkoholiko; kordiika, kordiiko, e. c. |
| La sufixo oz (videz ica) ne povas expresar juste ta ideo. Exemple, kordioza, kordiozo nule dicus, ke la persono esas malada ye la kordio. Fakte omna homo esas kordioza, quale ol esas racionoza; ma, fortunoze, omna homo ne esas kordiika, ne sufras de la kordio. La gibozo ne sufras (ordinare) de sua gibo; ol ne esas gibiko. |
| -il-. — Finalo dil vorto utensilo, ta sufixo quik adoptesis. Soldita a verbal radiko, ol donas substantivi signifikanta : instrumento por... Ex. : pektilo, brosilo, entravilo, razilo, fotografilo, telegrafilo, telefonilo, e. c. (48). |
| Nultempe uzez ilo kom vorto izolita, ma selektez inter : aparato, instrumento, utensilo, mashino, e. c. segun la kazi. |
| Pro la neprecizeso di ta sufixo, on uzas radiki specala, vice olu, kande on volas indikar objekto preciza. Exemple, kultelo, hakilo, serpo, siklo, sabro, e. c. esas tranchili; konseque tranchilo ne nomizus ica plu reale kam ita. Same : fusilo, karabino, revolvero, kanono, esas pafili; se do vu saciesus da pafilo por nomizar un de oli, on tote ne savus exakte pri qua vu parolas. |
| Se traktesas pri mashino on devas uzar prefere la vorto « mashino » ipsa : skribmashino (49), sutmashino, stebmashino, drashmashino, e. c. |
| -il- indikas instrumento (o implemento) : on brosas per brosilo, on pektas per pektilo; ma -er indikas aganto : remorkero remorkas per su ipsa. |
| -in-. — Sufixo Latina (eroina, heroina), Franca (héroïne, Albertine, Pauline), Italiana (eroina), Hispana (heroina), Germana (Heldin, Lehrerin), Rusa (grafinja). Ol quik adoptesis por indikar la ento femina : rejino, heroino, profesorino, instruktistino, docistino, baronino, e. c. (50). |
| Pro ke la sexuo devas indikesar per -ul (m.) od -in (f.) nur kande to esas necesa, on ne adjuntas -in a radiki expresanta per su la femineso : Amazono, Parco, megero, subreto, matrono, primadono. Pro quo on indikus per sufixo la femineso ja nature indikata da la radiko? Ma feino esas uzebla, pro ke on darfus tote logike dicar feulo (feo maskula). On adoptis matro apud patrino (Dec., 662) pro ca motivi : etimologie la radiko matr esas tam internaciona ka la radiko patr; historie la nociono matr esas adminime tam anciena kam ta di patr; fiziologie ed etike la relato inter matro e filio tote ne esas identa al relato existanta inter patrulo (patro maskula) e filio (51). |
| -ind-. — Ta sufixo esis riestablisata dal Komitato ipsa dil Delegitaro (52). Ol juntesas a verbal radiki kun la senco : « qua meritas esar ...ata » : aminda, estiminda, kredinda, respektinda = qua meritas esar amata, estimata, kredata, respektata. |
| Evidente ta sufixo povas ofte esar remplasigata per end, nam « on devas » estimar la homi estiminda, kredar la homi kredinda, e. c. Ma lua senco esas plu restriktita e plu preciza. |
| Kom vorto izolita ne uzez inda, indeso, ma digna, digneso. |
| Remarkez bone, ke em, er, iv (videz ica) havas senco aktiva, ma ebl, end, ind senco pasiva. Do la tri lasta ne darfas aplikesar a verbi netransitiva. Ma, se la verbo esas mixita (trans. e netrans. : variar, chanjar) ol recevas ebl o iv segun l'ideo expresenda : variiva o variebla; chanjiva o chanjebla : ta formo esas variiva o variebla; mea sentimenti esas nun tote nechanjiva o chanjebla. |
| -ism-. — Ta sufixo internaciona quik adoptesis por indikar doktrino, partiso, sistemo : Kristanismo (53), Katolikismo, Luterismo, Kalvinismo, Protestantismo, Mahomedismo, pozitivismo, imperialismo, kapitalismo, empirikismo, Epikurismo, stoikismo, socialismo (54), turismo (55), skeptikismo, asketismo, e. c. |
| -ist-. — Ta sufixo internaciona quik adoptesis por indikar « la homo qua profesione okupas su pri... » : artisto, pianisto, flutisto, kantisto, muzikisto, komercisto, telegrafisto, policisto, misionisto, ciencisto, e. c. (56). |
| Per extenso, qua trovesas en nia lingui, ta sufixo indikas adepto o adherinto di partiso, skolo (doktrino) (57); socialisto, materialisto, idealisto, e. c.; ecepte se la radiko dil vorto en -ism ja posedas ta senco : Kristano, skeptiko, mistiko, katoliko, protestanto, e. c. |
| Pos distingar la vendisto de la produktisto, on uzas (se to esas necesa od utila) -vendisto por l'unesma e -ifisto por la duesma (vid. -if) : shu-ifisto (lu fabrikas), shu-vendisto (lu vendas); od on precizigas altre : flor(vend)isto, flor(kultiv)isto. |
| Kompreneble on uzas -er (studiita) ne -ist, se la praktikanto ne esas vere profesionano : fotografero, biciklero, dansero, peskero, e. c. (ne profesione); fotografisto, biciklisto (kurista), dansisto, peskisto (profesione). |
| -iv-. — Ta sufixo (internaciona en la formi if, iv) quik adoptesis. Ol soldesas a radiki verbala e signifikas : kapabla..., povanta... Ex. : instruktiva (libro) (58); nutriva, nutrivo; konsolaciva (paroli); sentiva (59), konduktivo (60); rezistiva (qualeso); responsiva (qua povas responsar) (61); mortiva (omna mortivi), e. c. |
| La qualeso abstraktita devas esar expresata per la soldo di -es al sufixo -iv, do : iveso. Ex. : konduktiveso (F. conductibilité), rezistiveso (F. capacité de résistance, résistivité), responsiveso (F. responsabilité); mortiveso (F. mortalité, le fait d'être mortel, mortiva); ne-mortiveso (F. immortalité). |
| Nultempe uzez iva, ivo, o iveso kom izolita vorti. Dicez : povanta, kapabla...; povo, kapableso... Ex. : la povo, la kapableso lumizar esas : lumiziveso (Vid. -iz) (62). |
| -iz-. — Ta sufixo Greka, Latina, internaciona (ed ankore nun tre produktanta) quik adoptesis. Ol soldesas a radiki kun la senco : provizar, garnisar, indutar, impregnar per... Ex. : armizar, lumizar, limitizar, regulizar = provizar per armi, lumo, limito, regulo; kolorizar, stukizar = indutar per koloro, stuko; salizar, sulfizar = provizar od impregnar per salo, sulfo : karni salizita o sulfizita koruptesas min rapide; vu ne salizis nek piprizis ta supo. |
| La substantivi armizo, alkoholizo, elektrizo havas aktiva senco. Se on volas la senco pasiva, on adjuntas es a iz, do izeso : armizeso, alkoholizeso, elektrizeso = la fakto esar od esir armizata, alkoholizata, elektrizata (63). |
| Kom radiko uzez : provizar, garnisar, impregnar, e. c., segun la senci expresenda, ma nultempe izar od izeso. |
| Ne konfundez saligar, saligo (kemio) a salizar, salizo. L'unesma esas F. salifier e la duesma saler. Karno esas salizebla ma ne saligebla (F. salifiable). |
| -oz-. — Latina ed internaciona (en la os, ous, eux (euse), e. c.) ta sufixo quik adoptesis. On soldas lu a nomala radiki kun la senco : qua havas... Ex. : kurajoza = qua havas kurajo; kalkoza (tereno, aquo) = qua havas kalko; poroza = qua havas pori; glorioza, danjeroza (konduto) = qua havas glorio, danjero; vigoroza = qua havas vigoro (64). |
| Quale omna adjektivi, le formacata per la sufixo -oz darfas esar substantivigata direte : ambiciozo, kurajozo, e. c. |
| La difero inter -anta e -oza esas ke l'unesma expresas ago kun ideo tempala, kontre ke la duesma expresas qualeso sen ul ideo tempala. Exemple, la viro amoroza ne sempre esas amoranta; same persono favoroza (ad ulu od ulo) ne esas kontinue favoranta. |
| La difero inter -oz e -iz esas, ke l'unesma expresas ulo naturala, e la duesma expresas ulo artificala. Exemple, tereno sabloza nature kontenas sablo; ma korto sablizita havas sablo nur artifice, per laboro qua kovris lu ye sablo. |
| -ul-. — Adoptita per la decido 1090, pos tote fundamentala studiado dil questiono. Yen la texto di la decido : « On adoptas la sufixo -ul por indikar maskula sexuo (decido, 714 : V, 65). » Specala noto dicas : « Komprenende, ico ne exkluzas la formaco di kompozaji quale porko-maskulo; ma pork-ulo esas equivalanta e plu kurta. La sufixo -ul ya esas abreviuro di (mask)ulo, quale -in esas abreviuro di (fem)ino. » |
| La decido pri ul esabis preirata da ica (1089) : « On decidas definitive, ke la substantivi generale signifikez nedeterminita sexuo (decido, 714 : V, 65). Exempli : avulo, patrulo, onklulo, fratulo, kuzulo, siorulo; bovulo, katulo, hundulo; finkulo, sturnulo; luciulo, karpulo, tenkulo, perkulo; leonulo, panterulo, tigrulo, hienulo, e. c., e. c. » (65). |
| Komprenende ulo ne darfas uzesar sola, quale ino uzesas sola (vice femino) dal Esperantisti. |
| -um-. — Ta sufixo, quan Ido konservis de Esperanto, havas nedeterminita signifiko. Ol esas inter la sufixi similajo di ye inter la prepozicioni. Ol formacas (en mikra nombro) derivaji, di qui la senco havas relato nedefinita kun l'ideo expresata dal prima radiko. La ligilo qua restas inter li helpas kelke la memorado, ma, kande on ne savas la senco di la derivajo, nur la lexiko povas furnisar lu certe. Ex. : kolumo = parto di kamizo (vesto) qua cirkondas la kolo; bordumo = to quo garnisas bordo : la tablo havas kupra bordumo; foliumar = turnar la folii (di libro) haltante tempope por lektar; formikumar = agitar su, movar grandanombre quale formiki; krucumar = dispozar, aranjar krucoforme : krucumar sua brakii; la voyi interkrucumas ye ta punto. |
| Per la decido 1556 (Mondo, marto 1922, pag. 68) « On decidas, ke derivaji per -um darfas formacesar nur dal Akademio » (Mondo, X, 54). Dicesas en noto : « La Akademio ne indikis til nun -um, quale l'altra sufixi definita, kom uzebla segunvole. Precize pro ke ol esas nek definita nek definebla e pro ke lua derivaji konseque povas interdiferar, ol postulas aparta kompetenteso. — Komprenende la supra decido ne interdiktas la propozo di vorti formacita per -um; ma la definitiva decido apartenas al Akademio. » |
| -un-. — Ta radiko darfas uzesar, dicas la « Grammaire Complète », p. 71, por indikar un elemento : sabluno, greluno (66). « Kande la elemento havas nula unajo naturala, on uzas prefere peco : monetpeco, sukropeco ». Kompreneble nulo interdiktas (tote kontree) : aven-grano, hordeo-grano, frumento-grano e tale pri la cetera cereali (maizo-grano, sekalgrano, rizograno, e. c.). Vice nivuno esas preferebla nivo-floko. |
| -ur-. — Ta sufixo Latina e nun pasable internaciona quik adoptesis. Ol soldesas al radiko por distingar (kande to esas necesa) la produkturo dil ago de la ago ipsa, expresata dal verbo. Ex. : konstrukturo, pikturo, skulturo, desegnuro, kalquuro, imprimuro, fotografuro, suturo, solvuro, imituro, aperturo, fenduro, bavuro, inventuro, skriburo, e. c., la kozo obtenita per konstruktir, piktir, skultir, e. c. |
| Ni dicis : kozo obtenita per la ago, nam produkturo existas nur pos obtenir olu. Pri Ido qua esas produktita (ne produktata o produktota) me darfas dicar, ke ol esas solvuro. Ma pri problemo, di qua me serchas la solvo (quale solvor lu) me ne uzos la vorto solvuro. Se me uzus solvuro, la senco esus altra; to signifikus, ke la problemo esas nun solvita (ne solvenda) e ke me serchas la « solvuro » en mea paperi, exemple. |
| Remarkez ke -uro povas venar o rezultar mem de verbo netransitiva. Nam de la fakto, ke la ago di tal verbo ne atingas direte ula persono o kozo, nule konsequas, ke ta verbo ne produktas ulo, ke ol ne donas produkturo. Exemple, la verbo netransitiva « abortar » certe ne atingas ulu od ulo; la ago « abortar » ne pasas a persono od a kozo, quale « frapar ». Ma tamen, kad ol ne donas produkturo? Kad ol ne donas ulo nova, til lore ne existinta : aborturo? Same, on ne dicas « emersar » ulu, o « emersar » ulo. Ma, kad de la ago « emersar » ne rezultas emersuro? Ex. : Multa insuli esas emersuri ek l'oceano; li produktesis o subite da tertremo, o lente da madrepori. |
| Koncerne la difero inter -ajo e -uro, la questiono konsistas en preexisto o ne-preexisto di la kozo konsiderata. Tam longe kam domo, procedo, exemple, ne esas konstruktita, li ne existas. Li do ne preexistas relate lia konstrukteso od inventeso, quale la kozi sendata, qui preexistas relate lia sendeso (67). La domo, la procedo esas do konstrukturo, inventuro; ma la kozi sendata, qui preexistis, esas sendajo. |
| Objekto trovita, deskovrita existas ante la ago trovar, deskovrar olu, do : trovajo, deskovrajo : montrez vua deskovrajo. |
| Vino ed aquo mixita en un hotelo ne esas mixajo, ma mixuro. Advere la du liquidi, vino ed aquo, preexistis, ma separite, aparte, e la triesma liguido obtenita ne preexistis : ol naskis de la mixo, ol esas lua produkturo, do mixuro. |
| En mult okazioni la rezulto di la ago ne distingesas reale del ago ipsa : dekreto, parolo, diskurso, pretendo, abandono, aserto, afirmo, e. c. Lore la sufixo -ur evidente ne esas uzenda. Ta sufixo existas nur por la kazi en qui la produkturo esas evidenta e distingenda, quale en pikturo, skulturo, imprimuro, imituro, fotografuro, kopiuro, e. c. qui certe esas altro kam lia modelo od objekto : piktajo, skultajo (persono, kozo, e. c.), imprimajo (to quo imprimesas) imitajo, kopiajo (to quo imitesas, kopiesas), fotografajo (to quo fotografesas) (68) e qui esas anke altro kam la ago : pikt(ad)o, skult(ad)o, imprim(ad)o, imit(ad)o, e. c. |
| Esas notenda, ke la kompozaji (longa e pezoza) -antaj, -intaj; -ataj, -itaj ne povus remplasar -uro, pro ke li ne expresus l'ideo. Exemple, fendantajo, fendintajo o fendatajo, fenditajo ne equivalas fenduro = marko, traso, lineo produktita da la fendo, rezultanta de olu. |
| -uy-. — Anke konservita de Esperanto, ta sufixo darfas konsideresar kom abreviuro di etuyo. Ol soldesas a radiki neverbala por formacar substantivi signifikanta : recipiento, etuyo, buxo, e. c. : inkuyo = mikra vazo, botelo por inko; sukruyo = vazo por sukro; supuyo = vazo en qua on pozas la supo; kafeuyo = boxo por la kafeo-grani o la kafeo muelita; teuyo = buxo por la tefolii (69); tabakuyo = mikra buxo por tabakpulvero, Fr. : tabatière. |
| Dicernez uy de ier (Vid. ica) : sigaruyo = etuyo por cigari; sigariero = kurta tubo por fumar sigaro. |
| Kom radiko ne uzez uyo, quale l'Esperantisti, ma selektez inter etuyo, gaino, buxo, vazo, kesto, recipiento, e. c. |
| -yun-. — La radiko yun uzesas kom sufixo por la « yuni » l'infanti dil bestii : bovyuno = yuno di la bova speco; bovyunulo = yuna bovulo; bovyunino = yuna bovino; hanyuno, porkoyuno, katyuno, leonyuno, e. c. |
| Por la homa genituro, quale on ja savas, nur filio, infanto, puero esas uzenda, e kun indiko pri la sexuo : filiulo, filiino; infantulo, infantino; puerulo, puerino. |
| Ultre yun la radiki es, ig e ag (70) uzesas kom sufixo. |
|
|
| (48) La nomi di instrumenti esas punto extreme desfacile fixigebla. Ne sempre on povas departar de la verbo o de la instrumento ipsa. L'Akademio ja studiis atencoze la temo e kredeble ristudios olu. |
| Pri la origino di -il- yen ulo interesanta : |
| « La sufixo -il- perfekte konkordas kun la sufixi al-, il- uzata da omna Slava lingui, e. c. : Slovena gladilo = glatigilo, komilo = direktilo, belilo = blankigilo, rezilo = tranchilo, ovalo = plugilo, pisalo = skribilo » (J. KOVACIC, Progreso, V, 622). |
| (49) On dicas anke : tiposkribilo (tiposkribar, tiposkribisto). |
| (50) Quale on savas, omna nomi di animali (konseque anke di homa enti) esas epicena en Ido, t. e. komuna a la du sexui (Dec. 1089). La maskuleso indikesas per ul (homulo), la femineso per in (homino). Pro ke nature e per su, la sexuo ne esas ulo plu gramatikala kam altra qualeso, ni agus tote nelogike, se ni indikus ol per dezinenci (a, o, u, e, i exemple). La gramatikal dezinenci devas uzesar nur por kozi gramatikala (modi, tempi e. c.), pro ke vere on ne vidas per quo esar maskula o femina esas plu gramatikala kam esar yuna, olda, o richa, povra. La sexuo devas esar expresata per maskula, femina o per lia abreviuri sufixa : -ul, -in. |
| (51) Eminenta sociologi, arkeologi, yurohistoriisti e. c. demonstris, ke ante patrul-yuro existis matro-yuro, ke mem la nociono « matro » esas plu anciena kam la nociono « patrulo ». En la primitiva kulturo on ne konocas « patro », qua esas produkturo di plu tarda epoki kun developita yurala koncepti, kontre ke la relato inter la parturanta muliero e l'infanto naskanta produktesas dal naturo. Konseque omna ciencisti, qui okupas su per la mencionita materio, judikus, kom tre neoportuna, se li, uzante Ido, devus dicar e skribar patrino, juste kande li pruvas la existo di matro ante patro (segun Progreso, IV, 143). |
| « Pro ke dicesas pri la sufixo -in, quale anke pri la sufixo ul, ke on devas uzar ol nur en kazo di bezono, uli asertas, ke on devas dicar : 1e « Mea filiino esas la spozo di mea amiko », ma ke on ne darfas dicar; 2e « Mea filiino esas la spozino di mea amiko » e mem min multe: 3e « Mea filiino esas la spozino di mea amikulo », pro ke filiino implikas ya, ke spozo esas femina e ke konseque amiko esas maskula. On asertas mem, ke on povus dicar: 4e « Mea filio esas la spozo di mea amikulo », pro ke amikulo determinas inverse la sexuo di spozo e di filio. |
| Omna ta rezoni esas tre bona... kom espritaji e logikala ludeti. Ma praktike on ne darfas esar tante severa... e subtila; on ne povas kalkular tale singla frazo quale per algebro. La formo 1 esas bona e suficanta; ma la formo 2 esas anke bona; la formo 3 esas nur kelke pleonasma; e la formo 4, quankam « logikala » esas praktike absurda, nam on ne devas vartar la lasta silabo di frazo por indikar (nedirete!) ke filio esas filiino e ne filiulo. » |
| (52) Vice ign (de digna) : laudigna = laudinda, qua propozesis. -ind versimile esas modifikuro di and(us), end(us) latina kun chanjo di senco. |
| (54) Ido : socio, sociala, socialismo; Espo: societo, societa, socialismo. |
| (55) Ido : turo (ne turmo), turismo; Esp. : turo (la turmo di Ido), turismo kom vorto specala. |
| Til nun ismo ne uzesas en Espo kom vorto aparta! |
| (56) On bone remarkez, ke la defino dil sufixo -ist dicas « profesione ». Or la profesiono implikas multa okupi qui ne esas mestiero propre dicata. Mestiero esas profesiono, ma tre ofte profesiono ne esas mestiero : ciencisto. |
| (57) Do Idisto ne Idano, tante plu ke -an signifikas esence : membro di : societano, senatano, ed instinte omna profani nomizas ni Idisti. |
| (58) Diferanta de instruktala (libro) e mem de instruktanta (libro). Espo dicas instrua, por la tri idei, e co per plumi modela. Advere ol uzas anke la du nejusta vorti : instruiga, lerniga. |
| (59) Tre diferanta de sentebla (qua povas sentesar) e de sentema (qua facile, forte sentas) : inter la sentivi, ici esas multe plu sentema pri la mondo sentebla. |
| (60) Fero esas bona konduktivo di elektro. |
| (61) Esar responsiva pri..., responsar pri... dicesas en Esperanto : respondi pri..., deplorinda imituro di la Franca, quan on akuzis ni sequar, e quan reale tro sequis Zamenhof, ankore nun imitata da sua fidela o nefidela dicipuli en ta eroro. |
| La sufixo -iv esas konforma a l'uzado di nia lingui : lénitif, sédatif, carminatif, e. c. Nula sufixo esas plu « naturala » kam lu, quankam la Esp-isti ne volas agnoskar lo ed opozas ad ol omnaspeca ne sincera shikani. |
| (62) Pri ta sufixo, on lektas en Progreso (VI, 597) : Ni definas ol generale per : « qua povas... », « kapabla... ». Ma la praktiko duktas ni ad extensar e samtempe precizigar lua senco. Exemple, ula samideano objecionis, ke irga substanco qua en irga cirkonstanci povas purgar, darfas qualifikesar purgiva, do ke ca epiteto ne povas restriktesar a la substanci nomizita kustume purgivi. No, co esus misuzo di la vorto, t. e. di la sufixo -iv. Se ula substanco purgas acidente e hazarde ulu, ol esas simple purganta (o purginta) fakte, en ta kazo; ol ne esas purgiva. Do la sufixo -iv signifikas exakte : « qua havas nature, esence, la proprajo di... » e konseque: «qua havas la destino di...»; nam la uzi a qui ni destinas singla kozo rezultas evidente de lua natural ed esencala propraji. Remarkez cetere, ke la sufixo -iv, esas tre utila por indikar la materii qui esas apta produktar ula efekto, e qui nule esas utensili (a qui rezervesas -il.) Ex. : multa korpi esas kondiktiva (dil elektro) se esar propre konduktili; explozivo (t. e. materio exploziva) esas tote diversa de explozilo (qua povas esar amorcilo o simpla perkutilo). Generale, la sufixo -iv esas tre utila por omna materii qui esas definita per lia efekto ed uzo (medicinala, farmaciala, e. c.) e por distingar li, sive de la utensili, instrumenti, aparati (sufixo -il), sive de la vivanta (homa) aganti (sufixo -er). Existas en la vapor-mashini aparati nomata purgili. E purgero esas... Monsieur Purgon! |
| (63) On questionas ni kad on darfas uzar la sufixo -iz kun verbala radiki... Ni respondas, ke l'ideo generala di -iz esas aplikebla a verbal radiki, mem se lua vortala defini, necese tro strikta, semblas restriktar ol a la nomala radiki. Ni ja havis l'okaziono montrar, ke respondizar povas esar necesa, o adminime utila (VI, 296). Plu frue ni anke montris, ke on bezonas notizar apud notar : se me notas mea reflekti in libro quan me lektas, me notizas la libro, me garnisas ol per noti. Forsan on objecionos, ke me misuzas hike noto vice noturo, e ke on devus dicar rigoroze : noturizar. ma co esas nur subtila shikano : nam on garnisas reale la libro per l'ago ipsa notar, same kam on respondizas letro per l'ago ipsa respondar (nam la letro per qua on respondas nule juntesas materiale a la letro « respondizita »). Simile spricizar signifikas ago derivata de l'ago spricar, e ne de la kozo « spricuro » : ol signifikas quaze efekto e rezulto dil ago spricar, aplikata al objekto. Ni havas ja (e nulu astonesis o shokesis da lo) lumar e lumizar. Ni havas anke, derivata de fum-ar, fum-agar, e fum-izar (*). Do ni povus definar maxim generale la sufixo -iz tale : « aplikar objekto od ago ad (altra) objekto ». Kompreneble, ica defino esas kelke tro abstraktita por la novici, ed on sempre bezonas la defini plu konkreta, ma plu strikta, quin on uzis til nun (Progr., VI, 596). |
| (*) Simile on povas dicar bavizar (D. begeifern), vomizar (D. bespeien), desegnizar (libro), forsan mem skribizar (papero). |
| (64) Ni definas la sufixo -oz per : « plena de, richa de », o plu larje : « kontenanta, havanta ». Nu, ca lasta expresuro, la maxim generala, esas kelkafoye la sola justa. La nuanco specala di la sufixo dependas de la radiko, a qua ol aplikesas, ed esas suficante determinata per olu. Exemple, esas evidenta, ke parieto poroza havas multa, multega pori; ma mem se ol havus nur una, ol esus ankore poroza. (Ico respondas a la sofisma objecioni di ula kritikantachi, qui alegas, ke kronizar esas garnisar per (multa) kroni; or la komuna raciono indikas, ke kande on kronizas rejo, on garnisas lu per un sola krono!) Ma kande on parolas pri homo, kurajoza, ico signifikas, ke lu esas plena de kurajo, o simple havas kurajo. [Ni adjuntas ke nur la duesma parto dil expliko esas rigoroze justa; nam, se kurajoza signifikas strikte « plena de kurajo », Ido ne povus dicar, totsame kam nia lingui : poke kurajoza, ne tre kurajoza, o kontree : extreme kurajoza] simile on darfas dicar giboza equivalas simple : gibo-havanta. (La Espisti devus shamar facar ula objecioni, li qui pro manko dil sufixo -oz esas obligata dicar, en simila kazi : gibo-hava!) Progr., VI, 595. |
| (65) La sama argumento (alegita olum da Sro Jespersen) qua valoras por lu, kom sengenra pronomo, valoras anke por la sengenra nomi. Or esus evidente absurda serchar od inventar aparta radiki por expresar l'ideo komuna a spozulo e spozino, a patrulo e patrino, a fratulo e fratino, e. c. Ta ideo povas expresesar logikale nur per la radiko ipsa. |
| Ti qui questionas, kad on devas nun dicar soldatulo, parokulo, ne mem atencis ica fakto evidenta, ke soldato, paroko esas esence maskula, per sua propra senco, e konseque nule bezonas la sufixo -ul; ol esus mem nekorekta, kontre-regula! Simile ti qui objecionas, ke patrulo = père mâle, siorulo = monsieur mâle, facas absurda rezono (o plu juste mala joko). Nam li oblivias precize la nuna regulo, segun qua la radiki patr, sior esas neutra, sengenra; e li persistas atribuar a li l'anciena senco maskula. Li intermixas ridinde la du sistemi; e li ne remarkas, ke lia propra rezono kondamnas (plu juste) l'anciena sistemo, nam ol implikas ica absurdaji : patrino = père femelle, siorino = monsieur femelle. (Prog., VI, 588-589.) |
| Pro ke sior esas sengenra, on darfas uzar olu ad o pri homulo. Ma se en la sama domo lojas homulo e homino havanta sama nomo, on agos plu prudente uzar siorulo pri la homulo. Cetere mem sempre, on tote darfas uzar siorulo pri homulo, quale on uzas siorino pri homino. (Videz l'apendico « Genro e maskulismo ».) |
| (66) Ol avantajoze remplasas la -er- di Espo : sablero, hajlero. |
| (67) To, quo preexistis, relate l'edifico konstruktita, esas la petri, ligno, fero e. c.; fakte li esas la konstruktajo, quale la kozi sendata esas la sendajo. Nur pos ke li esos konstruktita en formo di domo, palaco, e. c., li esas konstrukturo. |
| (68) Skriburo esas la produkturo dil ago skribar; skribajo (la texto skribata) dicas « Grammaire Complète », p. 55, quale citajo esas texto citata. Me recevis de ilu tre longa skriburo, qua esas vere interesanta studiuro pri la temo; ma la citaji e la skribajo dil pagino 5 meritas reprochi pro ne kompleta exakteso. — Tradukajo esas la texto tradukata, tradukuro la produkturo rezultanta de tradukir. |
| (69) Diferas de kafekrucho, tekrucho qui kontenas l'infuzuro di kafeo, di teo. |
| (70) Jokacheri tre mokis ica lasta. Li objecionis ke butonagar « agar per butono o butoni » ne signifikas necese la Franca verbo boutonner. Ni agnoskas lo tante plu volunte, ke la franca vorto havas du senci : haveskar butoni (parolante pri vejetanto) e klozar per butoni (parolante pri vesto). Ica vorto suaparte montras la eroro dil autori qui verbigas direte radiki nomala. La F. boutonner povus mem signifikar pluse : garnisar per butoni, quale fleurir F., havanta la senco florizar apud la senco floreskar. Ma, se garnisar per butoni donas en Ido : butonizar, se haveskar butoni esas butoneskar, quon do povas signifikar la verbo butonagar, se ne klozar (vesto) per butoni? Simile la posibla verbi frenizar, krucizar, martelizar, pedalizar = garnisar per..., lasas al frenagar, krucagar, martelagar, pedalagar e. c. nur un senco posibla : agar per... E tale la mokeri povas vidar la neceseso logikala e praktikala dil sufixi ag e iz. |
| Fakte en la derivado per la radiki es, ig, yun, ag (uzata sufixe) ni esas sur la limito inter la derivado e la kompozado, quale pruvas la deskompozo : maladeso = eso di malado (o malada); bonigar = igar bona (o bono); bovyuno = yuno di bovo; frenagar = agar per freno. |
|
| Ica pagino modifikesis laste ye 31 januaro 1999. |